دوره کرتاسه؛ جانوران، گیاهان و انقراض گروهی
دوره کرتاسه (Cretaceous) آخرین و طولانی‌ترین بخش از دوران مزوزوئیک (Mesozoic) است که تقریباً ۷۹ میلیون سال طول کشید. کرتاسه با واقعه انقراض جزئی دوره ژوراسیک در حدود ۱۴۵٫۵ میلیون سال پیش آغاز و در انقراض گروهی کرتاسه-پالئوژن در حدود ۶۵٫۵ میلیون سال پیش خاتمه یافت.
در اوایل کرتاسه، قاره‌ها موقعیت بسیار متفاوتی نسبت به امروز داشتند. بخشهایی از ابر قاره پانگه‌آ (Pangea) از هم دور می‌شدند، اقیانوس تتیس در حال جدا کردن قاره شمالی لوراسیا از گندوانا بود. اقیانوس اطلس شمالی و جنوبی هنوز وجود نداشتند اما اقیانوس اطلس مرکزی در اواخر دوره ژوراسیک در حال پدیدار شدن بود.
در اواسط دوره، سطح اقیانوس‌ها بسیار بالاتر بود و بیشتر خشکی‌هایی که ما امروز روی آنها زندگی می‌کنیم در زیر آب بودند. با پایان کرتاسه موقعیت قاره‌ها به آرایش کنونی بسیار نزدیک بود. آفریقا و آمریکای جنوبی اشکال متمایزی به خود گرفته بودند، اما شبه قاره هند هنوز با آسیا برخورد نکرده و استرالیا نیز بخشی از قطب جنوب بود.
گیاهان دوره کرتاسه
یکی از ویژگی‌های بارز دوره کرتاسه، تکامل گیاهان گلدار یا نهان‌دانگان است. قدیمی‌ترین فسیلی که تاکنون از این گروه از گیاهان پیدا شده آرچی‌فراکتوس لیائونین‌جنسیس (Archaefructus liaoningensis) است که ۱۲۲ میلیون سال قدمت دارد و در چین کشف شده است. به نظر می‌رسد که این گیاه شباهت زیادی به فلفل سیاه امروزی داشته است.
قبلاً تصور می‌شد که حشرات گرده افشان مانند زنبورها تقریباً همزمان با گیاهان گلدار تکامل یافته‌اند. در گذشته این مسئله به طور مکرر به عنوان نمونه‌ای از توسعه همزمان گیاهان و حشرات مورد اشاره قرار می‌گرفت. اما اکنون تحقیقات جدید نشان می‌دهد که گرده افشانی حشرات احتمالاً قبل از به وجود آمدن اولین گلها آغاز شده بود. در حالی که قدیمی‌ترین فسیل زنبور عسل با قدمت حدود ۸۰ میلیون سال در یک کهربا پیدا شده است.
شواهد محدودی وجود دارد که نشان می‌دهد دایناسورها گیاهان نهان‌دانه را می‌خوردند. در سال ۲۰۱۵ یک مقاله در انجمن سالانه دیرینه شناسی مهره داران ارائه شد که در آن دانشمندان در فضولات فسیل شده ۲ دایناسور، قطعات چوبی مربوط به این گروه از گیاهان را یافته بودند. علاوه بر این مورد، دیرینه شناسان فسیل یک آنکیلوسور (ankylosaur) مربوط به ابتدای کرتاسه را یافتند که در روده آن میوه گیاه گلدار فسیل شده بود.
جانوران دوره کرتاسه
در طول دوره کرتاسه پرندگان باستانی بیشتری به پرواز درآمده و به پتروسورهای موجود در آسمان پیوستند. منشاً پرواز این پرندگان هنوز هم در بین دیرینه شناسان مورد بحث بوده و چند نظریه درباره آن وجود دارد. در نظریه درختان پایین (trees down) تصور می‌شود که احتمالاً پرواز از خزندگان کوچک با رفتارهای مشابه سرخوردن تکامل یافته است. اما فرضیه زمین می‌گوید که ممکن است پرواز از توانایی تروپودهای (Theropoda) کوچک در پریدن به بالا برای شکار طعمه تکامل یافته باشد.
به هر حال مشخص است که پرندگان بسیار موفق بوده و در دوره کرتاسه تنوع زیادی پیدا کردند. از پرندگان ابتدایی دوره کرتاسه می‌توان به کانفیسوسورنیس (Confuciusornis) و برومسورنیس (Beromesornis) اشاره کرد. کانفیسوسورنیس ۱۲۵ میلیون تا ۱۴۰ میلیون سال پیش می‌زیست و پرنده‌ای به اندازه کلاغ با منقار امروزی بود، اما چنگالهای بسیار بزرگی در انتهای بالها داشت. برومسورنیس نیز که همزمان با آن می‌زیست پرنده‌ای به اندازه گنجشک و احتمالاً حشره خوار بود.
با پایان ژوراسیک و آغاز کرتاسه برخی از دایناسورهای ساوروپود (چهارپا) بزرگ مانند آپاتوساروس (Apatosaurus) و دیپلودوکوس (Diplodocus) منقرض شدند. اما سایر ساروپودهای غول پیکر از جمله تیتانوساروس (Titanosaurs) در اواخر کرتاسه به شکوفایی رسیدند. علاوه بر آنها جمعیت‌های بزرگی از دایناسورهای گیاه‌خوار مانند سراتوپس‌ها (Ceratopsians)، ایگوانودون (Iguanodon) و آنکیلوساروس‌ها (Ankylosaurus) در کرتاسه به شکوفایی رسیدند. دایناسورهای تروپود (دوپا) شکارچی از قبیل تیرانوسوروس رکس، جایگانوتوسوروس، ماپوسوروس، یوتارپتور، جایگانتورپتور، اسپینوسوروس و ماجونگاسوروس نیز در دوره کرتاسه ظهور کردند (تاریخچه دایناسورها از ظهور تا انقراض).
بیشتر بخوانید: ۱۰ مورد از خطرناک‌ترین دایناسورهای تاریخ
آب و هوای دوره کرتاسه
جهان در دوره کرتاسه مکان گرم‌تری بود، با وجود اینکه قطب‌ها خنک‌تر بودند اما در مقایسه با امروز گرم بودند. جانداران در همه خشکی‌های زمین زندگی می‌کردند، حتی در مناطق سردتر. به عنوان مثال فسیل دایناسوری به نام هاردوساروس (Hadrosaurus) که مربوط به اواخر کرتاسه می‌باشد در آلاسکا کشف شد. اما در انتهای این دوره هنگامی که سیارک به زمین برخورد کرد احتمالاً جهان یک زمستان بسیار طولانی را تجربه کرده است، زیرا ذرات موجود در جو مانع رسیدن نور و گرمای خورشید به سطح زمین می‌شدند.
انقراض کرتاسه-پالئوژن (K-Pg)
حدود ۶۵٫۵ میلیون سال پیش، تقریباً همه مهره داران بزرگ و بسیاری از بی مهرگان گرمسیری در یک رویداد زمین شناسی، آب و هوایی و بیولوژیکی بسیار بزرگ و جهانی منقرض شدند. زمین شناسان این واقعه را انقراض کرتاسه-پالئوژن (کرتاسه-ترشیری) می‌نامند زیرا مرز بین دوره کرتاسه و پالئوژن را مشخص می‌کند.
در سال ۱۹۷۹ یک زمین شناس که مشغول مطالعه لایه‌های سنگی بین دوره‌های کرتاسه و پالئوژن بود، متوجه یک لایه نازک رس خاکستری که دو دوره را جدا می‌کرد، شد. علاوه بر آن، سایر زمین شناسان نیز این لایه خاکستری را در سراسر جهان یافته و مورد آزمایش قرار دادند. آزمایشات نشان داد که این ماده حاوی غلظت زیادی از عنصر ایریدیم است، عنصری که در زمین نادر بوده و منشأ آن شهاب سنگ‌ها هستند.
همچنین در این لایه نشانه‌هایی از کوارتز شوک دیده (Shocked quartz) و دانه‌های کوچک شیشه‌ای تکتیت (Tektite) مشاهده شد. هنگامی که سنگ ناگهان بخار شده و سپس بلافاصله سرد شود تکتیت ساخته می‌شود، وجود این ماده نشان دهنده برخورد شهاب سنگ است.
بررسی‌های زمین شناسان نشان داد که دهانه چیکسولوب (Chicxulub crater) در یوکاتان مکزیک دقیقاً به این زمان مربوط می‌شود. در این محل یک دهانه با بسیار بزرگ وجود دارد که به دهانه چیکسولوب معروف است. تجزیه و تحلیل‌های شیمیایی نشان داد که سنگ‌های رسوبی این منطقه ذوب شده و دوباره با مواد حاصل از برخورد سیارک ۱۰ کیلومتری ترکیب شده‌اند.
هنگامی که این سیارک به زمین اصابت کرد، برخورد آن باعث ایجاد شوک‌های بزرگی شد که در نتیجه آن ابرهای وسیعی از سنگ‌ها و گرد و غبار داغ در مقیاس بسیار بزرگ وارد اتمسفر شد. با ریختن بقایای بسیار داغ از آسمان جنگل‌ها دچار آتش سوزی شده و دمای هوا موقتاً افزایش یافت. این باران غبار داغ ساعت‌ها پس از برخورد دمای کره زمین را بالا برد و حیوانات زنده بسیار بزرگ را که نمی‌توانستند پناه بگیرند را کشت. جانداران کوچک که می‌توانستند در زیر زمین، در آب، در غارها یا تنه‌های بزرگ درختان پناه بگیرند از گرمای این انفجار جان سالم به در بردند.
اما بخش زیادی از گرد و غبار و ذرات ریز ماه‌ها و سال‌ها در جو باقی مانده و مانع رسیدن بخشی از نور خورشید به سطح زمین شدند. با کم شدن میزان نور خورشید گیاهان و جانوران وابسته به آن مردند. علاوه بر آن، کاهش نور خورشید باعث کاهش درجه حرارت جهانی شد که در نتیجه آن جانداران بزرگ مانند دایناسورها که به انرژی زیادی نیاز داشتند را تحت تاثیر خود قرار داده و به مرور زمان باعث انقراض آنها شد.
همچنین شواهدی از مجموعه فوران‌های بزرگ آتشفشانی در فلات تله‌های دکان (Deccan Traps) هندوستان، واقع در امتداد مرز تکتونیکی بین هند و آسیا وجود دارد که درست قبل از مرز رویداد کرتاسه-پالئوژن آغاز شده است. این احتمال وجود دارد که این ۲ فاجعه بزرگ با هم ترکیب شده و این انقراض دسته جمعی را رقم زده‌اند.
علاوه بر حجم زیادی از پلانکتون‌های دریایی و خانواده‌هایی از ماهی‌‌های نئوسلاچی (Neoselachii) بسیاری از گونه‌‌های سفالوپودها (Cephalopoda) از جمله آمونیت‌ها که جزو جانداران دریایی شاخص کرتاسه هستند در این انقراض از بین رفتند. در خشکی‌ها نیز علاوه بر تمام دایناسورها، گروه‌های وسیعی از حشرات و گیاهان نیز منقرض شدند. اما بیشتر پستانداران، لاکپشت‌ها، خزندگان کوچک، تمساح‌ها، پرندگان به همراه جانوران دریایی از انقراض گروهی کرتاسه-پالئوژن نجات پیدا کردند. پس از این انقراض پستانداران تنوع و فراوانی بسیاری یافته و تا به امروز در اکثر خشکی‌های زمین حکمرانی می‌کنند.
.
بیشتر بخوانید: انقراض‌های دسته جمعی و بزرگ تاریخ زمین