سال ۱۸۱۶، سال بدون تابستان بر اثر فوران آتشفشان تامبورا
فوران آتشفشان تامبورا (Mount Tambora) در اندونزی، در سال ۱۸۱۵ (۱۱۹۴ شمسی) به عنوان مرگبارترین فوران تاریخ شناخته می‌شود که در سال بعد منجر به سال بدون تابستان شد. بر اثر این فوران مقدار زیادی گرد و غبار و خاکستر تولید شد که سبب نابودی گیاهان و محصولات کشاورزی و مرگ ده‌ها هزار نفر و ایجاد سونامی‌های بزرگ شد.
یک و نیم قرن بعد هنری استامل (Henry Stommel) اقیانوس شناس آمریکایی و همسرش الیزابت استامل (Elizabeth Stomme) در مقاله‌ای در سال ۱۹۷۹ آن فوران را سال بدون آتشفشان نامگذاری کردند. به گفته آنها فوران شدید باعث شد که تابستان سال بعد یعنی ۱۸۱۶ (۱۱۹۵ شمسی) سرد بوده و عامل سرمازدگی در بخش‌هایی از آسیا، غرب اروپا، نیوانگلند و بخش‌هایی از آمریکای شمالی شود. به علت بارش برف در تابستان و کمبود مواد غذایی، گرانی و قحطی بوجود آمد که باعث گرسنگی میلیون‌ها انسان در اروپا و آمریکای شمالی شد.
نیکلاس کلینگمن (Nicholas Klingaman) هواشناس دانشگاه ردینگ در بریتانیا و نویسنده کتاب سال بدون تابستان (The Year without Summer) می‌نویسد: فوران آتشفشان میلیون‌ها تن گرد و غبار، خاکستر و دی‌اکسید گوگرد به هوا فرستاد، وسعت این فوران به حدی بود که هر ۱۶۰ کیلومتر مربع با خاکستر به ارتفاع ۳ متر پوشیده شده بود که در نتیجه آب و هوای زمین تحت تاثیر قرار گرفته و درجه حرارت جهانی سه درجه کاهش یافت. علاوه بر کمبود مواد غذایی بیماری‌های واگیردار نظیر تیفوس شایع شد و هزاران نفر مجبور به مهاجرت به جاهای دیگر شدند. طبق گزارش مجله تاریخ جغرافیا ۱۲۰۰۰ نفر بصورت مستقیم و ۷۱۰۰۰ نفر در نتیجه عوارض فوران کشته شدند.
اگر فوران به اندازه کافی قوی باشد دی اکسید گوگرد به ارتفاع ۱۲ کیلومتر و تا استراتوسفر (Stratosphere) بالا می‌رود، دی‌اکسید گوگرد با بخار آب واکنش داده و ترکیبات ائروسل (aerosols) سولفات تشکیل می‌شود. از آنجا که این ائروسل‌ها در ارتفاع بالا شناور هستند و توسط آب باران شسته نمی‌شوند، در معرض تابش نور خورشید قرار گرفته و سطح زمین را خنک می‌کنند، این پدیده عامل اصلی سردی هوا در سال بعد بود.
بیشتر بخوانید: سال ۵۳۶ میلادی بدترین سال زندگی بشر بر اثر فوران آتشفشان
.
تابستانی پر از بدبختی
بارش برف شدید در ۷ تا ۸ ژوئن (۱۷ و ۱۸ خرداد سال ۱۱۹۵ شمسی) در شمال نیوانگلند موجب بارش ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر برف شد. براساس کتاب تاریخ هواشناسی آمریکا بارش برف و یخبندان در فیلادلفیا به اندازه‌ای بود که تمام گیاهان سبز و سبزیجات را از برد.
پرندگان یخ‌زده در خیابان‌های مونترال دیده می‌شدند و در ورمونت گوسفندان زیادی در اثر سرما کشته شدند. به گزارش هواشناسی زیرزمینی آمریکا در ماه ژوئیه (تیر) یخ و برف دریاچه‌ها و رودخانه‌های جنوب پنسیلوانیا را پوشانیده بود. با گذشت اوت (مرداد) یخبندانهای شدید اکثر محصولات را در نیوانگلند از بین برد و مردم برای زنده ماندن، راکون‌ها و کبوترها را می‌خوردند.
اروپا نیز همزمان دچار رنج و سختی بود، تابستان سرد و مرطوب منجر به قحطی، شورش‌های غذایی شده و مردم طبقات متوسط به گدایایی می‌پرداختند. علاوه بر آن یکی از بدترین بیماری‌های همه گیر تیفوس در تاریخ اروپا رخ داد.
بیشتر بخوانید: ۱۰ آتشفشان مرگبار و خطرناک زمین
احتمال رخ دادن دوباره آن اتفاق
فوران‌هایی در مقیاس آتشفشان تامبورا به طور متوسط هر ۱۰۰۰ سال یک بار اتفاق می‌افتد، اما رویدادهای کوچکتر هم می‌توانند تأثیر چشمگیری بر آب و هوای جهانی داشته باشند. فوران آتشفشان کراکاتوآ (Krakatoa) در سال ۱۸۸۳ در اندونزی، با وجود اینکه مواد کمتری از تامبورا وارد اتمسفر کرده بود تقریباً باعث خنک شدن جهانی هوا به مدت ۵ سال شد.
فوران آتشفشان پیناتوبو (Mount Pinatubo) در سال ۱۹۹۱ در فیلیپین باعث شد دمای جهانی حدود ۱ درجه خنک شود. فوران‌هایی با این بزرگی (تقریباً یک ششم فوران تامبورا) تقریباً در هر ۱۰۰ سال یکبار اتفاق می‌افتند. مایک میلز (Mike Mills) شیمیدان مرکز ملی تحقیقات جوی در بولدر می‌گوید: هر کدام از این آتشفشانها می‌توانند دوباره در مقیاس تامبورا یا حتی مقیاسی بزرگ‌تر فوران کنند.
موضوع چگونگی تأثیر آتشفشانها بر روی آب و هوا نسبتاً جدید است. کلینگمن می‌گوید: دانشمندان ارتباط بین فوران‌های آتشفشانی و سرمایش جهانی را تا دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ تأیید نمی‌کنند.
میلز می‌گوید: تحقیقات جدید نشان می‌دهد که فوران‌های آتشفشانی می‌توانند با گرم شدن کره زمین ارتباط برقرار کنند. این شیمیدان می‌گوید که تحقیقات وی نشان می‌دهد که نقش فوران آتشفشان در تغییرات آب و هوایی جهانی را نمی‌توان دست کم گرفت. به نظر می‌رسد که گرم شدن کره زمین به طور موقت در اوایل این قرن با افزایش فعالیت آتشفشانی ارتباط نزدیکی داشته به طوری که سبب کاهش دمای جهانی شده است. با وجود افزایش دمای جهانی فوران گسترده می‌تواند تغییرات آب و هوایی ایجاد شده توسط انسان را متوقف کند، اما تأثیر آن موقت خواهد بود.
بیشتر بخوانید: انفجار آتشفشان عامل بزرگترین انقراض گروهی در تاریخ زمین